uitgegeven bij Damon in Eindhoven op Koningsdag 2021

Waar komt al die woede vandaan? Een uiting van woede werd eeuwenlang gezien als wild en onbeschaafd, maar dat geldt nu niet meer. Woede mag. We luisteren nu meer naar mensen die boos worden. We willen weten wat erachter zit, welke pijn eronder ligt. Ook als die woede ontspoort of verdwaalt.

Die trend past in een lange emancipatiegeschiedenis. Rechtsgevoel is steeds belangrijker geworden. Wij verbinden al sinds de zestiende eeuw opstandigheid met rechtvaardigheid. De culturele bronnen hiervan zijn nog veel ouder. Die zijn deels Grieks en deels joods. In beide oude beschavingen werd publieke woede weliswaar afgekeurd, maar zijn twee bijzondere visies op rechtvaardigheid ontwikkeld. Bij de een werd gekeken vanuit een herenperspectief, bij de ander vanuit een slavenperspectief. Die twee rechtsopvattingen waren zaadjes voor de latere ‘revolutiegeest’ en uiteindelijk ingrediënten voor een nieuw soort woedehuishouding.

We hebben daardoor iets nieuws geleerd. Als we even achterom kijken, zien we pas echt wat we aan het doen zijn. Geen enkele vroegere generatie heeft dit gekund.

voor de INLEIDING klik HIER

ENKELE RECENSIES

Trouw, 27 april 2021, door Willem Pekelder (met interview)

(ook op humo.be)

Friesch Dagblad, 2 mei 2021, door Pieter Anko de Vries

Vrij Nederland, 11 mei 2021, door Carel Peeters

Nederlands Dagblad, 20 mei 2021, door Piet H. de Jong

De Leesclub van Alles, 23 mei 2021, door Cyril Lansink

de Volkskrant, 27 mei 2021, door Marcel Hulspas

de nieuwe KOERS, 3 juni 2021, door Tjerk de Reus (met interview)

Zicht, juli 2021, door Klaas van der Zwaag

Elsevier Weekblad, kerstnummer 2021, door Gertjan van Schoonhoven In EW wordt het boek besproken in het kader van een terugblik op 2021, een jaar waarin woede werd afgereageerd op verschillende zondebokken. Er worden daarbij 15 zondebokken besproken.

Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte, juli 2022, door Sigrid Wallaert

Drieluik, september 2022, (p. 7), door Dineke Havinga

HIERONDER EEN SAMENVATTEND OVERZICHT:

Inleiding

Veranderde, meer welwillende houding tegenover woede-uitingen

I VERKENNINGEN

1          Machtige woede

Democratisering van de woede. Het geloof in redelijke woede. De nieuwe effectiviteit van woede. De risico’s van machteloze woede. Woedemacht via zelfreflectie en oefening in deugden. Toelichting op de hoofdindeling.

2          Mimese en besmetting

Woede is een mechanisme. Hoe werkt het? Een biologisch-antropologische analyse in het verlengde van de mimetische theorie van Girard. De samenhang van ‘meer empathie’ en ‘meer woede’.

3          Verticale woedehuishouding

Woede-uitingen geven problemen. Hoe werden die in het verleden tegemoet getreden? Drie basiskenmerken van traditionele woedehuishoudingen.

II HERENDEUGDEN

4          Een wilde stier

Een herinterpretatie van het oudste geschreven verhaal, het Gilgamesj-epos – het wordt hier gelezen als een worsteling met de emoties woede en angst, een vroeg antwoord op de risico’s van woede – een oefening in zelfreflectie aan de hand van de primaire deugden moed en maat.

5          De rem van de rede

In de klassieke Griekse epische literatuur komt daar een derde deugd bij: de verstandigheid. Achilles hield zijn woede in vanwege langeretermijnbelangen. (met een vergelijking van thema’s in de Ilias met De Waals Chimpanseepolitiek)

6          De vierde deugd

In het latere Griekse denken (bij de tragediedichters en de filosofen) komt er een vierde deugd bij: in de zelfreflectie komt de vraag naar rechtvaardigheid centraal te staan. Sindsdien wordt van de sterken en machtigen gevraagd om hun woede te legitimeren.

7          Recht en rechtsgevoel

Door het groeiend belang van rechtspraktijken wordt woede meer en meer verbonden met rechtsgevoel. Vanaf de Stoa tot aan de Renaissance en de Verlichting groeit er een besef van mensenrechten. Het paradoxale is  dat er toch niet meer ruimte kwam voor woede-uitingen, integendeel. Woede werd in de geschiedenis van het humanisme juist gediskwalificeerd als iets primitiefs (b.v. bij Seneca, Plutarchus, Montaigne, Spinoza) .

III HET SLAVENPERSPECTIEF

8          Een slavenmoraal

In het joodse denken vinden we een ander rechtvaardigheidsconcept dan bij de Grieken en Romeinen. Het is verbonden met partijdigheid (voor de armen) en barmhartigheid. Er is een neiging om partij te kiezen voor de armen, maar ook voor het afwijkende individu.

9          Een vurige god

De joodse oermythe van de Exodus is een verhaal van een ontsnapping en niet van een slavenopstand. In de oude joodse geschriften draait het niet om woede jegens heersers, maar wel om een afkeer van heersers en heerschappij.

10     Nederigheid en opstandigheid

In het joodse slavenperspectief was evenmin als in het Griekse herenperspectief ruimte voor opstandigheid. En in de christelijke voorstelling van het Koninkrijk van God (met de tweerijkenleer) was er vanaf het begin een gelijkheidsideaal, maar die was alleen geldig binnen de kerkgemeenschap.

11     Opstandigheid en rechtvaardigheid

De tweerijkenleer maakte de gelovigen gezagsgetrouw. De Reformatie was dan ook geen opstand tegen wereldlijke heersers, maar tegen de macht van de priesters binnen de kerk. Maar dit verzet markeert wel een breuk:  voor het eerst worden opstandigheid aan rechtvaardigheid aan elkaar gekoppeld. De revolutionaire geest is dan uit de fles.

IV EEN HORIZONTALE WOEDEHUISHOUDING

12     Horizontalisering

De lekenopstanden tegen de priesterstand van de zestiende eeuw zijn zo een voorbode van de latere burgeropstanden, arbeidersopstanden, vrouwenverzet, etc. Er groeit door die opstanden een nieuw, horizontaal soort woedehuishouding. Er worden vijf structuurkenmerken van zo’n moderne orde onderscheiden.

13     Moderne opstandigheid

De nieuwe verhoudingen hebben door de daarin vereiste persoonlijke discipline bij conflicten civiliserend gewerkt Maar ze scheppen ook nieuwe gelijkheidsverwachtingen en vrijheidsverwachtingen die tevens nieuwe bronnen van opstandigheid vormen.

14     Hindernissen voor zelfrelativering

De praktische realisering van emancipatiedoelen vraagt een zekere vaardigheid in sociale afstemmingsprocessen en daarmee het vermogen tot zelfrelativering. Maar de vier belangrijkste emancipatiebewegingen tot in de negentiende eeuw (Reformatie, Verlichting, Romantiek en socialisme) hebben elk hun eigen illusies geschapen die die zelfrelativering in de weg staan.

15   Bittere vrijheid

De horizontale woedehuishouding brengt een democratisering van de woede met zich mee die gericht kan zijn op emancipatie, maar ook een heel andere richting op kan gaan, namelijk van een verzet tegen verworven gelijkheden en vrijheden die als ongewenst en bedreigend worden ervaren.

V WEGING VAN WOEDE

16     Ressentiment en mimese

Ressentiment is het herbeleven van gevoelens van frustratie, woede en afkeer die lang zijn opgekropt. Ressentiment kan zeer gerechtvaardigd zijn, maar kan de woede ook omvormen en omleiden naar een andere adressering. Die vervorming kan ook leiden tot wraakzucht en vernietigingsdrang.

17     Oude en nieuwe deugden

De kardinale deugden moed, maat, verstandigheid en rechtvaardigheid zijn van oorsprong reflectiemiddelen van machtigen. De joodse equivalenten standvastigheid, nederigheid, geduld en barmhartigheid waren ooit deugden voor machtelozen. Een horizontale synthese wordt beproefd met de vier ‘nieuwe’ kerndeugden weerbaarheid, bescheidenheid, bedachtzaamheid en zorgzaamheid.

18     Weegschalen

Conclusie en nieuwe ‘recepten’ voor weging. De lessen van de coronacrisis met de coronawoede. Modellen voor zelfreflectie.